Opinie-artikel
Mindfulness in de revalidatie heeft de afgelopen jaren terrein gewonnen. In het UMC Utrecht (UMCU) wordt mindfulnesstraining regelmatig ingezet als onderdeel van de poliklinische revalidatiebehandeling (PRB). Hoe zijn de ervaringen? Hoe wordt mindfulness in andere revalidatie-instellingen aangeboden? In een poging antwoorden te vinden is door middel van een enquête in beeld gebracht in hoeverre mindfulness in de medisch specialistische revalidatie (MSR), geriatrische revalidatiezorg (GRZ) en ziekenhuiszorg in Nederland wordt toegepast. Daarnaast is middels patiëntenevaluaties geïnventariseerd hoe patiënten mindfulnesstraining als onderdeel van hun PRB ervaren in het UMCU. Is mindfulness een waardevol onderdeel van de PRB?
Auteurs
DRS. D. (DAVID) SLUITER
Fysiotherapeut UMC Utrecht
DR. E. (ELINE) SCHOLTEN
Postdoc-onderzoeker Kenniscentrum Revalidatiegeneeskunde Utrecht
DR. V. (VERA) SCHEPERS
Revalidatiearts UMC Utrecht
Een revalidatietraject gaat vaak gepaard met twijfels en angsten over de veranderingen en verliezen in de leefsituatie. Mindfulness is mogelijk een geschikte behandeling van psychische en daarmee samenhangende lichamelijke klachten tijdens een revalidatietraject en heeft de afgelopen jaren qua wetenschappelijke onderbouwing terrein gewonnen. Wetenschappelijke literatuur over de effectiviteit van mindfulness bij de meest voorkomende ziektebeelden in de poliklinische revalidatiebehandeling (PRB) in het UMCU (niet-aangeboren hersenletsel (NAH),1,2 , neuromusculaire ziekten (NMZ),5,9 of oncologische revalidatie3,6,7,10) geeft sterke aanwijzingen dat mindfulness een effectieve interventie kan zijn voor stemmingsstoornissen, depressieve symptomen, angst en stress, en kan leiden tot een verbeterde kwaliteit van leven. Hierbij gaat het om studies waar het oorspronkelijke achtweekse mindfulnessprogramma, of een aangepaste vorm hiervan, als interventie werd aangeboden.
Oorspronkelijk definieerde Jon Kabat-Zinn de term mindfulness als ‘het schenken van aandacht op een bepaalde manier, bewust, in het huidige moment en zonder te oordelen’.4 Het veelal toegepaste Mindfulness Based Cognitive Therapy programma (MBCT-programma) combineert elementen uit het Mindfulness-Based Stress Reductieprogramma van Kabat-Zinn (MBSR), met elementen uit de cognitieve therapie voor depressie.8 Het oorspronkelijke MBCT-programma bestaat uit acht wekelijkse bijeenkomsten van 2-2,5 uur en één stiltedag. De mindfulnessoefeningen worden onderverdeeld in formele oefeningen, zoals de bodyscan en zitmeditatie, en informele oefeningen, waarbij mindfulness wordt geoefend door regelmatig dagelijkse activiteiten met aandacht uit te voeren. Tijdens de training worden deelnemers aangemoedigd om dagelijks te oefenen om hun vaardigheden verder te ontwikkelen.
Om inzicht te krijgen in hoeverre mindfulness in de revalidatie in Nederland wordt toegepast hebben we een online enquête uitgezet (2024) onder zorgprofessionals werkzaam in de revalidatie (MSR, GRZ, ziekenhuiszorg, eerstelijns behandelaren). In totaal hebben 61 zorgverleners verdeeld over 36 revalidatie-instellingen de vragenlijst ingevuld (zie tabel 1). In net iets meer dan de helft (58%) van de instellingen wordt mindfulness aangeboden. Diagnosegroepen waarbij mindfulness wordt aangeboden lopen uiteen van NAH, NMZ en oncologie, tot cardiologie, longziekten, traumatologie/orthopedie en post-IC.
Opvallend is dat het aanbod qua vorm van de behandeling sterk uiteenloopt. Het aantal bijeenkomsten varieert van meerdere bijeenkomsten (maximaal 10) tot geen specifieke bijeenkomst, maar onderdeel van de paramedische behandeling. De duur varieert van 20 minuten tot 2,5 uur per sessie. Vaak wordt het programma aangepast op basis van individuele hulpvragen van de patiënt. Het varieert dus per instelling in hoeverre er van het originele MBCT-programma wordt afgeweken. Omdat de wetenschappelijke literatuur gebaseerd is op het originele achtweekse programma als interventie, is het de vraag of het afwijken hiervan ten koste gaat van de effectiviteit.
‘Opvallend is dat de vorm van de
behandeling over de revalidatie-instellingen
heen sterk uiteenloopt’
Ondanks de variatie in de praktijk staat twee derde van de zorgverleners wel positief tegenover mindfulness als onderdeel van de revalidatiebehandeling (de overige ondervraagden neutraal), met als belangrijkste redenen voor positieve beoordeling dat mindfulness de patiënt vaardigheden biedt om tot ontspanning te komen en dat het hun lichaamsbewustzijn bevordert. De meest genoemde reden om het niet aan te bieden is dat er te weinig kennis en expertise over in huis is.
Mindfulness in de poliklinische revalidatie in het UMC Utrecht
Naast de ervaring van zorgprofessionals, is het ook belangrijk om te weten hoe patiënten mindfulness ervaren. Recent hebben we in het UMC Utrecht door middel van evaluaties van patiënten in kaart gebracht hoe patiënten (n=55) hun deelname aan de mindfulnesstraining als onderdeel van hun PRB ervaren en hoe zij na afloop hun vooraf opgestelde doelen evalueren.
In het UMC Utrecht wordt een zes weken durende mindfulnesstraining (gebaseerd op het acht weken durende MBCT-programma) aan patiënten aangeboden als een uitbreiding van de reguliere PRB. Per week nemen patiënten deel aan een twee uur durende bijeenkomst, daarnaast worden tijdens deze bijeenkomsten dagelijkse oefeningen voor thuis doorgenomen. Over het algemeen ervaren patiënten weinig controle tijdens ziekte, resulterend in gevoelens van woede, angst, verdriet en machteloosheid. Het idee achter de training is om strategieën aan te reiken om beter om te gaan met de moeilijkheden waarmee patiënten te maken kunnen krijgen tijdens de revalidatie en daarna. Deelnemers ondergaan een revalidatietraject gericht op NAH, NMZ of een oncologisch ziektebeeld. De redenen om het programma in te korten van acht naar zes bijeenkomsten zijn dat het past bij de gemiddelde lengte van de revalidatietrajecten en dat de thema’s van de sessies in week 7 en 8 (zelfzorg en vasthouden) ook naar voren komen in de overige individuele behandelingen van het revalidatietraject. Naast het behandelen van de thema’s en het doen van formele en informele oefeningen, is er ook ruimte voor contact en uitwisseling van ervaringen met medepatiënten. De afgelopen jaren is de training gegeven door fysiotherapeuten en een psychologe die een opleiding tot mindfulnesstrainer hebben gedaan en mindfulness beoefenen in het dagelijks leven.
Uitvoering training en patiëntervaringen
Tijdens de PRB signaleert de revalidatiearts samen met de patiënt en de overige behandelaars of er sprake is van klachten van somberheid, spanningsklachten of stress door aanpassingsproblemen en daaraan gerelateerde fysieke klachten. Tijdens het multidisciplinair overleg en in samenspraak met de patiënt wordt bepaald of het volgen van de mindfulnesstraining bij zou kunnen dragen aan het herstel van, of betere omgang met deze klachten. Bij minimaal 5-6 deelnemers gaat de training van start, bestaande uit zes wekelijkse bijeenkomsten van twee uur.
Tijdens de laatste sessie van de training worden de patiënten gevraagd een evaluatieformulier in te vullen. Het formulier bestaat uit twaalf stellingen betreffende praktische en inhoudelijke zaken, te beoordelen door middel van een 5-punts Likertschaal. De beoordeling van 55 patiënten van de twaalf stellingen staan weergegeven in figuur 1. Opvallend in de beoordeling van de stellingen is dat de training overall positief wordt beoordeeld. Punten van aandacht zijn de locatie (de training werd het grootste deel van de tijd in een koele en gehorige oefenzaal gegeven), en het aantal bijeenkomsten (ongeveer de helft van de deelnemers had meer bijeenkomsten willen hebben).
Naast de stellingen werden ook twee open vragen gesteld, gericht op wat de patiënt meeneemt van de training en wat er verbeterd zou kunnen worden. Deze antwoorden zijn gecategoriseerd. Patiënten konden meerdere antwoorden geven. De frequentie van de meest genoemde categorieën van antwoorden op de open vragen staan in figuur 2. Bij de open vragen is te zien dat patiënten het meeste leren in het ervaren van rust. In het oog springende aandachtspunten voor verbetering zijn wederom de locatie en het aantal bijeenkomsten.
In de eerste bijeenkomst werden de deelnemers gevraagd om twee of drie doelen op te schrijven en vervolgens bij de trainer in te leveren. In de zesde, laatste bijeenkomst werden de formulieren teruggegeven en werden de deelnemers gevraagd de doelen te evalueren door middel van een score op een 10-puntsschaal (-5 volledig niet behaald, 0 neutraal, 5 volledig behaald). In totaal stelden 55 patiënten 137 doelen op. Deze zijn vervolgens gescoord en gecategoriseerd. De gemiddelde scores van de meest genoemde categorieën aan doelen zijn weergegeven in figuur 3.
De meeste doelen zijn gericht op het verkrijgen van innerlijke rust. Deelnemers lijken na de zes weken durende mindfulnesstraining een aanzienlijk deel van hun doelen te behalen. De gemiddelde scores liggen tussen de 2,3 en 2,8 op een schaal van -5 tot 5 (volledig niet behaald tot volledig behaald).
Conclusie
Op basis van de positieve bevindingen in de wetenschappelijke literatuur, de resultaten van een enquête onder zorgprofessionals en de ervaring van patiënten, lijkt mindfulness een waardevolle toevoeging aan de revalidatiezorg te zijn. De aandacht voor beleving, stress en ziektecognities zorgt voor gepersonaliseerde zorg.
Toch zijn er bij deze inventarisatie ook kanttekeningen te plaatsen. Het is opvallend dat er bij de online enquête onder zorgprofessionals niemand heeft gereageerd die negatief tegenover mindfulness staat. Doordat de enquête via social media is aangeboden, hadden respondenten zelf de keuze hierop te reageren. De kans bestaat dat dit heeft geleid tot een responsebias, waarbij vooral behandelaars met affiniteit met mindfulness hebben gereageerd.
‘Onze inventarisatie heeft laten
zien dat mindfulness door
patiënten als waardevol wordt
gewaardeerd’
Ook is de variatie qua inhoud en duur van de mindfulnesstraining over de verschillende instellingen heen groot. Omdat de wetenschappelijke literatuur gebaseerd is op het originele achtweekse programma als interventie, is het de vraag of het afwijken hiervan niet ten koste gaat van de effectiviteit en de ervaring.
Dus, ondanks dat mindfulness een waardevol onderdeel van de revalidatiebehandeling lijkt, is meer eenduidigheid over wat er onder een behandeling met mindfulness wordt verstaan nodig. Onze inventarisatie heeft wel laten zien dat mindfulness zoals dat nu wordt aangeboden in het UMC Utrecht door patiënten als waardevol wordt gewaardeerd.
Dankwoord
Silke Westerbeek, Marijke van der Slikke, Marie-José van der Putten, Joke Hoekstra-Slikkerveer.
Referenties
- Bédard M, Felteau M, Marshall S, Cullen N, Gibbons C, Dubois S, Maxwell H, Mazmanian D, Weaver B, Rees L, Gainer R, Klein R, Moustgaard A. Mindfulness-based cognitive therapy reduces symptoms of depression in people with a traumatic brain injury: Results from a randomized controlled trial. J Head Trauma Rehabil 2014;29(4):E13-E22.
- Canadé RF. Be here now: Evaluating an adapted mindfulness-based intervention in a mixed population with acquired brain injury (ABI) and neurological conditions. [Doctoral dissertation, University of Hertfordshire]. University of Hertfordshire, 2014.
- Hoffman CJ, Ersser SJ, Hopkinson JB, Nicholls PG, Harrington JE, Thomas PW. Effectiveness of mindfulness-based stress reduction in mood, breast-and endocrine-related quality of life, and well-being in stage 0 to III breast cancer: A randomized, controlled trial. J Clin Oncol 2012;30(12):1335-42.
- Kabat-Zinn J. Wherever you go, there you are: mindfulness meditation in everyday life. Little Brown UK, 1994.
- Pagnini F, Marconi A, Tagliaferri A, Manzoni GM, Gatto R, Fabiani V, Gragnano G, Rossi G, Volpato E, Banfi P, Palmieri A, Graziano F, Castelnovo G, Corbo M, Molinari E, Riva N, Sansone V, Lunetta C. Meditation training for people with amyotrophic lateral sclerosis: A randomized clinical trial.Eur J Neurol 2017;24(4):578-86.
- Poletti S, Razzini G, Ferrari R, Ricchieri MP, Spedicato GA, Pasqualini A, Buzzega C, Artioli F, Petropulacos K, Luppi M, Bandieri E. Mindfulness-Based stress reduction in early palliative care for people with metastatic cancer: A mixed-method study. ComplementTher Med,2019;47:102218.
- Schellekens MPJ, van den Hurk DGM, Prins JB, Donders ART, Molema J, Dekhuijzen R, van der Drift MA, Speckens AEM. Mindfulness‐based stress reduction added to care as usual for lung cancer patients and/or their partners: A multicentre randomized controlled trial. Psychooncology 2017;26(12):2118-26.
- Segal ZV, Williams JMG, Teasdale JD. Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Depression 2e ed. Guilford Press, 2012.
- Senders A, Hanes D, Bourdette D, Carson K, Marshall LM, Shinto L. Impact of mindfulness-based stress reduction for people with multiple sclerosis at 8 weeks and 12 months: A randomized clinical trial. Mult Scler J 2019;25(8):1178-88.
- Zhang JY, Zhou YQ, Feng ZW, Fan YN, Zeng GC, Wei L. Randomized controlled trial of mindfulness-based stress reduction (MBSR) on posttraumatic growth of Chinese breast cancer survivors. Psychol Health Med 2017;22(1):94-109.
Trefwoorden: Mindfulness, Revalidatie, evaluatie, NAH, NMZ, oncologie
Gerelateerde artikelen NTR
Vroege revalidatie op en na de IC: een nieuwe manier van denken?
Gamechanger: mogelijkheden en noodzaak tot chirurgische reconstructies bij de diabetische voet
Mindfulness: waardevol onderdeel van de poliklinische revalidatie?
Neurologische en neuropsychologische gevolgen van ernstige COVID-19
Gerelateerde artikelen Revalidatie Magazine
Sinds de diagnose DCD krijgt Collin (8) veel meer begrip
Jongeren en revalideren? Meer aandacht voor het echte leven is noodzakelijk
Librarevalidatiearts Evert Schouten met pensioen
